شاه ولی‌الله دهلویقطب الدين احمد ابن عبد الرحيم معروف به شاه ولى‌اللّه دهلوى ( ۱۱۱۴- ۱۱۷۶ ق) دانشمند مسلمان، قرآن‌شناس، محدث، فقیه و متكلم و از پرآوازه‌ترين شخصيت‌هاى فكرى و فرهنگى قرن دوازدهم در شبه قارّه هند بود. فهرست مندرجات۲ - مذهب ۳ - آثار و نوشته‌ها ۴ - اندیشه‌های اقتصادی ۴.۱ - نیازهای اساسی و توجه به منافع عمومی ۴.۲ - تعاون ۴.۳ - برتری انسان‌ها ۵ - علل فساد و فروپاشی ۵.۱ - شرایط اقتصادی ۵.۲ - رهبری فاسد ۵.۳ - نیروهای اضافی دولت ۵.۴ - ازدیاد جمعیت ۵.۵ - زندگی مترفانه ۵.۶ - شغل‌ها و فعالیت‌های نامتناسب ۵.۷ - تمرکز ثروت ۶ - ارتفاق ۶.۱ - مرحله اول ۶.۲ - مرحله دوم ۶.۳ - مرحله سوم ۶.۴ - مرحله چهارم ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معرفی اجمالیاحمد بن عبدالرحیم فاروقی معروف به «شاه ولی‌الله دهلوی»، پیشوای حنفیان هند، قرآن‌شناس، فقیه و محدث مشهور عصر خود [۱]
جمعی از نویسندگان، دائرةالمعارف تشیع، تهران، حکمت، ۱۳۹۰/۱۴۳۲ق، چاپ اول، ص۵۱۷.
در سال ۱۱۱۴ هجری قمری در دهکده پهلت شهرستان مضفرنگر در نزدیک دهلی، در خانواه‌ای شهره به حکمت و دیانت متولد شد. [۲]
آمیغی، معصومه، معناشناسی واژه «انما» در دو ترجمه دهلوی و مکارم، مجله قران و حدیث، مجله بینات، ۱۳۸۹، سال هفدهم، شماره ۶۷، ص۱۲۴.
پدران او همه عالمان دین بودند و پدرش، شیخ عبدالرحیم نیز عالمی بزرگ در دستگاه اورنگ زیب بود.شاه ولی‌الله استعدادی در حد نبوغ داشت. او در پنج سالگی به مکتب رفت و در هفت سالگی حافظ قرآن شد. [۳]
خرمشاهی، بهاء الدین، ترجمه شاه ولی الله دهلوی، مجله ترجمان وحی، شهریور ۱۳۸۰، شماره۹، ص۶۱.
در همین سال‌ها زبان عربی و زبان فارسی را فراگرفت. در ده سالگی کتاب مشهور شرح جامی را آغاز نمود و در ۱۴ سالگی بخشی از تفسیر بیضاوی را خواند و در همین سال ازدواج کرد. در ۱۵ سالگی توانست از علوم قرآن، حدیث، فقه، منطق و فلسفه، کلام، عرفان، طب، ریاضی و معانی بیان فراغت حاصل کند. [۴]
عالم قاسمی، محمد مسعود، زندگی‌نامه‌ی امام شاه ولی‌الله محدث دهلوی، اثر مولانا، ترجمه‌ی عبدالله خاموشی هروی، مشهد، فردوسی، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۵۵.
و به تدریس مشغول گردد. [۵]
انصاری، مسعود، شکوه و زیبایی در ترجمه قران دهلوی، مجله قران و حدیث، بینات، ۱۳۷۵، شماره ۱۲، ص۱۰۵.
در ۱۷ سالگی پدرش فوت شد و او در مسند وی قرار گرفت. در ۲۹ سالگی به سفر حج رفت و به‌مدت ۱۴ ماه نیز در مدینه به مطالعه و تحصیل ادامه داد و با اوضاع و احوال مسلمانان سایر نقاط جهان آشنا شد. [۶]
دهخدا، علی اکبر، فرهنگ دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، چاپ دوم از دوره جدید، ج۹، ص۱۴۰۹۶.
در بازگشت به هند، دهلی را مرکز علم و اصلاح، به‌ویژه حدیث قرار داد و نظام آموزشی خاصی برای تربیت طلاّب ایجاد کرد. و از آن پس عمر خود را یکسره وقف تعلیم و تالیف و ارشاد طلاب کرد. یک دهه بعد، اثر گرانسنگ علمی-اجتماعی حجةاللّه البالغة را به عربی نوشت. در این کتاب، احیاگری و بازگشت به خلوص اولیه فرهنگ و علوم اسلامی، با تاکید بر قرآن و حدیث و نیز آزاد‌اندیشی‌های اجتماعی برای حل معضلات مسلمانان ارائه داده است. [۷]
خرمشاهی، بهاء‌الدین، ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی، مجله ترجمان وحی، شهریور ۱۳۸۰، شماره۹، ص۶۲.
او پس از ۶۲ سال عمر، در ۲۹ محرم ۱۱۷۶ مطابق ۳۱ آگوست ۱۷۶۲ وفات یافت و در گورستانی در دهلی، که محل مقابر مشایخ و مشاهیر و علما و ادباست به‌خاک سپرده شد. [۸]
عالم قاسمی، محمد مسعود، زندگی‌نامه‌ی امام شاه ولی‌الله محدث دهلوی، اثر مولانا، ترجمه‌ی عبدالله خاموشی هروی، مشهد، فردوسی، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۶۵.
۲ - مذهبترجمه وی نشانگر آن است که از اهل سنت بوده است، چنان‌که در مواردی از ترجمه‌اش، در حاشیه، صحت خلافت شیخین را مطرح نموده، و در استناد به روایات نیز از کتب بخاری و ترمذی و حاکم نیشابوری بهره جسته است. در آیه ۶ سوره مائده که کیفیت وضو ذکر شده نیز، همچون دیگر علمای اهل سنت، در ترجمه «و امسحوا برؤسکم و ارجلکم الی الکعبین»، شستن پاها را مطرح کرده است. با وجود این، از تحقیقاتی که برخی از تاریخ نگاران پیرامون شرح حال وی به عمل آورده‌اند برمی آید که وی خود را پیرو مذهب خاصی از مذاهب چهارگانه اهل سنت نمی‌دانسته، بلکه به مجموع آنها گرایش داشته و معتقد بوده است که باید برای حل اختلافات محدثان و پیروان چهار امام ، یک راه حل عملی را دنبال کرد و هرگز منصفانه نیست که کفه ترازو را فقط به یک طرف کج کنیم و نسبت به طرف دیگر کاملا بی‌اعتنا باشیم. ۳ - آثار و نوشتههاشاه ولی‌اللّه مردی کوشا و کثیرالتالیف بود. آثار او را تا یک‌صد کتاب و رساله هم برشمرده‌اند که در حدود سی اثر از آنها به چاپ رسیده و بقیه یا به‌صورت نسخه خطی است یا از بین رفته است. آثار او به دو زبان عربی و فارسی نوشته شده است. و برخی از کتاب‌های او هم اخیرا به زبان انگلیسی چاپ شده است. بعضی از آثار او عبارتند از: الطاف القدس فی معرفة لطائف النفس، الانتباه فی سلاسل اولیاء اللّه و اتحاف النبیه فی ما یحتاج الیه المحدّث والفقیه. مهم‌تر از نظر بحث و تحقیق، آثار قرآن‌پژوهی اوست که برجسته‌ترین آنها عبارتند از «فتح الرحمن فی ترجمة القرآن» که پایان ترجمه و پاک‌نویس آن به تصریح خود شاه ولی اللّه در ۱۱۵۱ق (۱۷۳۸م) بوده است. «الفوز الکبیر فی اصول التفسیر» که رساله‌ای کم حجم و پر مغز درباره اصول و مبانی تفسیر قرآن است و «المقدمة فی قوانین الترجمة» رساله‌ای کوتاه و چاپ نشده در باب اصول و روش‌های درست ترجمه قرآن است. نامه‌های فارسی او نیز در چندین کتابخانه هند نگهداری می‌شود. [۱۰]
خرمشاهی، بهاء‌الدین، ترجمه شاه ولی‌الله دهلوی، مجله ترجمان وحی، شهریور ۱۳۸۰، شماره۹، ص۶۳.
در تالیفات شاه ولی‌الله، علاوه‌بر مباحث کلام و مباحث اجتماعی و مابعد الطبیعه، مباحث و دیدگاه‌های اقتصاد و سیاست نیز وجود دارد. [۱۱]
انصاری، مسعود، شکوه و زیبایی در ترجمه قران دهلوی، مجله قران و حدیث، بینات، ۱۳۷۵، شماره ۱۲، ص۱۰۶.
وى صاحب آثار گوناگونى در زمينه علوم قرآنى است از جمله:۱. الارشاد الی مهمات علم الاسناد؛ ۲. انسان العین فی مشایخ الحرمین؛ ۳. عقد الجید فی احکام الاجتهاد و التقلید؛ ۴. الفوز الکبیر فی اصول التفسیر ؛ ۵. حجة الله البالغة؛ ۶. اجوبة عن ثلاث مسائل؛ ۷. الانصاف فی بیان سبب الاختلاف؛ ۸. تنویر العینین فی رفع الیدین؛ ۹. رسائل الدهلوی؛ ۱۰. شرح تراجم ابواب صحیح البخاری؛ ۱۱. فتح الخبیر فی اصول التفسیر ؛ ۱۲. القول الجمیل فی اصول الطرق الاربع النقشبندیة و الجیلانیة و الجشتیة و المجددیة. [۱۲]
معجم المؤلفین، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج۱۳، ص۱۶۹.
[۱۳]
تاریخ فلسفه در اسلام، ج۴، ص۱۶۷- ۱۶۸.
۴ - اندیشه‌های اقتصادیبررسی اندیشه‌های اقتصادی شاه ولی‌الله دهلوی بدین شرح هست: ۴.۱ - نیازهای اساسی و توجه به منافع عمومیدهلوی معتقد است که نیازهای بشر محدود به نیازهای مادی و طبیعی نیست؛ چراکه وی دارای احساسات عالی است و ارضای نیازهای مادی مانند گرسنگی، تشنگی و غیره، وی را جهت انجام تلاش آماده نمی‌کند؛ بلکه نیازهای عقلایی نیز در درون وی وجود دارد که او را تشویق به جستجوی منافع و دوری از ضررها می‌نماید؛ نیازهایی که تامین آنها نیازمند عقل و خرد است. به‌تدریج او به‌سمت چیزهایی تمایل پیدا می‌کند که نه تنها برای وی دارای منافعی است؛ بلکه در حالت عمومی باعث منافع و رفاه بیشتر مردم نیز می‌گردد. وی در عین حال، معتقد است که برآورده ساختن نیازهای طبیعی بشر می‌تواند مسیر صحیحی را در اختیار وی قرار دهد؛ که از این طریق، وی به تعیین اهداف و خواسته‌های جامعه بپردازد. سپس لازم است که هدف اساسی وی برآورده ساختن این نیازها باشد و تلاش نماید نیازهای ابتدایی مانند خوراک و پوشاک و سرپناه را برآورده سازد. [۱۴]
جلبانی، جی. ان، اندیشه‌های اجتماعی-اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۲۶.
۴.۲ - تعاونبهعقیده شاه ولی‌الله، کمک دوجانبه و تعاون، اصل اساسی در نظم اجتماعی است و می‌توان این اصل را در موارد متعددی مانند تجارت، صنعت و کشاورزی به‌کار بست. وی معتقد است که بر همین اساس، نهادها و قرادادهای اسلامی مانند مضاربه، مفاوضه، عنان (شرکت‌های تضامنی)، شرکت الصناعی، مساقات و مزارعه به‌وجود آمده است. به‌عقیده وی در چارچوب زندگی همراه با همکاری و تعاون، منابع طبیعی و مخصوصا زمین باید به‌صورت مساوی تقسیم شود و در جای دیگر مسئله حیازت را مطرح کرده و یکی از روش‌های کسب معاش را احیای زمین‌های موات می‌شمارد و با ذکر حدیثی از پیامبر، احیاکننده آن‌را مالک زمین احیاشده می‌داند و مالکیت هم به این معنی است که آن فرد، نسبت به دیگران مستحق‌تر در بهره‌برداری از آن شیء است. [۱۵]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.
۴.۳ - برتری انسانهاشاه ولی‌الله با آگاهی از وظایف زیادی که خداوند بر دوش انسان نهاده است، خاطر نشان می‌سازد که انسان، حداقل از سه جهت برتر از انواع حیوانات است که عبارتند از: ۱. انسان تمایل به رفاه عمومی دارد، در حالی‌که حیوانات براساس امیال حسی و دفعی خود تمایل نشان می‌دهد؛ ۲. انسان نسبت به زیبایی و هنر حساس است؛ ۳. انسان قادر است با تفکر به ابزاری دست یابد که از طریق آن به حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی خود بپردازد (ارتفاقات). [۱۶]
بلاجون، جی. ام. اس، نظرات اجتماعی و اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۱۲-۴۱۳.
۵ - علل فساد و فروپاشیبه عقیده دهلوی علل فساد و فروپاشی بدین شرح هست: ۵.۱ - شرایط اقتصادیبهعقیده شاه ولی‌الله، جامعه زمانی رو به فساد گذاشته و از هم فرو می‌پاشد که مردم، به فعالیت‌های انحصارطلبانه و استثماری روی بیاورند. در این صورت است که آنها تلاش می‌کنند تا اموال دیگران را تصاحب کنند. این کار باعث بسته شدن تمام راه‌های درآمدی و معاش آنها خواهد شد. به‌نظر وی، شرایط اقتصادی اجتماعی تاثیر شگرفی بر شخصیت بشر می‌گذارد. پس لازم است برای حفظ شخصیت و ارزش‌های اخلاقی، نظم اقتصادی عادلانه‌ای (توزیع عادلانه ثروت) در جامعه بشری بنیان نهاده شود؛ تا زمانی‌که چنین نظمی برقرار نشود، زیبایی شخصیت اجتماعی ظاهر نخواهد گشت. او همچنین معتقد است که افراد جامعه مانند‌اندام‌های بدن هستند که به‌ندرت اتفاق می‌افتد در تمام وجوه کامل باشد. شاه ولی با داشتن تمام این واقعیات در ذهن خود، تاکید فراوانی بر بهبود وضعیت اقتصادی فرد می‌کند و پیشنهاد می‌کند که تمام افراد باید تلاش کنند و درآمدی کسب کنند تا باری بر دوش دیگران و حکومت تحمیل نکنند. [۱۷]
بلاجون، جی. ام. اس، نظرات اجتماعی و اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۳۹.
۵.۲ - رهبری فاسدعلت اساسی فساد این است که رهبری در دست کسانی است که امور نیک را فراموش کرده و منافع اجتماعی را که برای رفاه عموم مردم ضروری است، نادیده می‌گیرند و به‌جای آن درصدد ارضای امیال پست خود درمی‌آیند. بسیاری از مردم نیز به‌تدریج شروع به تبعیت از آنها می‌کنند. نتیجه این کار به لرزه درآمدن شدید بنیادهای فرهنگ و تمدن است. برای حفظ جامعه از چنین حوادث ناگواری، طبیعت، برخی از شخصیت‌ها را به‌وجود می‌آورد که این شخصیت‌ها با این‌گونه فسادها به مبارزه برخواسته و جامعه را دوباره اصلاح نمایند. [۱۸]
جلبانی، جی. ان، اندیشه‌های اجتماعی-اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۳۷.
۵.۳ - نیروهای اضافی دولتوی همچنین علاوه‌بر مالیات‌های گزاف و زندگی اشرافی، عامل دیگری که باعث فروپاشی جامعه می‌شود را وجود افرادی مانند سربازان و سپاهیان و دانشمندان می‌داند که بدون انجام کاری از منابع دولت برای کسب درآمدهای خود استفاده می‌کنند و با این کار، بار اضافی بر دوش دولت می‌گذارند. وی تاکید می‌کند که رفاه و سعادت جامعه در گرو کاهش مالیات‌ها و استخدام کارمندان نظامی و دولتی در حد نیاز است. [۱۹]
جلبانی، جی. ان، اندیشه‌های اجتماعی-اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۳۸.
۵.۴ - ازدیاد جمعیتعلل دیگر فروپاشی جامعه از نظر شاه ولی‌الله آن است که اگر جمعیت آن زیاد باشد، اکثریت مردم، خود را در افزایش تولید مشغول نخواهد ساخت و نتیجه آن عدم تامین مواد غذایی کافی برای جمعیت کشور خواهد بود. به‌همین دلیل، نیاز به توزیع مناسب نیروی کار احساس می‌شود. به‌طور مشابه، اگر اکثریت مردم مشغول زندگی مرفّه شوند، این کار آنها باری بر دوش ملت خواهد گذاشت؛ که به‌آرامی و به‌تدریج کل مردم را تحت تاثیر قرار می‌دهند و جامعه را به انحلال می‌کشاند. [۲۰]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۲۹.
۵.۵ - زندگی مترفانهبهعقیده شاه ولی‌الله، داشتن زندگی مرفّه و اشرافی، مستلزم هزینه‌های گزاف است؛ در نتیجه، مالیات‌های سنگین بر طبقه کارگر و کشاورز و جامعه تجار و صنعت‌گران بسته می‌شود. در صورت داشتن چنین زندگی مترفانه‌ای این طبقه، مجبورند شب و روز کار کنند تا بتوانند این مالیات‌ها را بپردازند و طبیعی است که در چنین شرایطی، فقرا و بی‌پناهان فرصتی نمی‌یابند تا به یاد خدا و جهان آخرت بیفتند و چنین کسانی نه دنیا را خواهند داشت و نه آخرت را. [۲۱]
جلبانی، جی. ان، اندیشه‌های اجتماعی-اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ابوالحسن، م. صادق، و عیذیت غزالی، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۳۸.
۵.۶ - شغل‌ها و فعالیت‌های نامتناسبوی همچنین انتقاداتی پیرامون انتخاب نامتوازن انواع تجارت و حرفه‌ها صورت داده است. وی می‌گوید: تقسیم نامتناسب حرفه‌ها هنگامی پیش می‌آید که درحالی‌که باید بسیاری از مردم دست به فعالیت‌های تجاری بزنند، فعالیت‌های تجاری را ترک کرده و یا اکثریت مردم رو به مشاغل نظامی می‌آورند و اگر اکثریت مردم درآمد خود را از راه استادکاری و یا کشاورزی نداشته باشند، مشکلات اقتصادی عظیمی گریبان‌گیر کشور خواهد بود. [۲۲]
بلاجون، جی. ام. اس، نظرات اجتماعی و اقتصادی شاه ولی‌الله، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول، ص۴۱۸.
۵.۷ - تمرکز ثروتبررسیهای شاه ولی‌الله حاکی از آن است که افول تمدن اسلامی به‌دلیل رواج تجمّلات در بین اغنیا اتفاق افتاده است. تمرکز ثروت در دستان عده‌ای قلیل موجب طغیان توده مردم فقیر می‌شود و از طرف دیگر سوء استفاده از منابع تولیدی جامعه در جهت تولید کالاهای تجملی، سبب کمیابی کالا و خدمات ضروری می‌شود. این عمل باعث افزایش مالیات‌های وضع‌شده بر مردم و بدبختی آنان و شتاب گرفتن روند نزولی اقتصاد می‌شود. در واقع شاه ولی دو عامل کلیدی که باعث افول کشورش بود را تشخیص داد: اولا پشتیبانی از طبقه غیر کارآ مثل شعرا، قدیسین، جنگجویان و محققان؛ ثانیا وضع مالیات‌های سنگین بر زارعان، تجار و بازرگانان. به‌نظر وی شهر زمانی خوشبختی را خواهد دید که در وضع مالیات‌ها تسهیل شود و از کارگزاران حکومتی در حد لازم حمایت به‌عمل آید. [۲۳]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.
۶ - ارتفاقواژه ارتفاق از واژه‌های اساسی در آثار شاه ولی‌الله است که ایده اساسی یک نوع جامعه‌شناسی جذاب را تشکیل می‌دهد؛ با این هدف که مراحل توسعه اقتصادی-اجتماعی با آن ارتباط پیدا می‌کند. [۲۴]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۴۱۳.
مکتب دهلی به چهار نوع ارتفاق معتقد است که برای بنیان نهادن یک جامعه لازم است و اعتقاد دارد خدای متعال نیز آن‌را در برنامه خود قرار داده است:۶.۱ - مرحله اولزندگی ابتدایی یا جنگلی که فرد تنها به رفع نیازهای اولیه خود مانند: خوراک، پوشاک و مسکن می‌پردازد، جمعیت کم است و زندگی به‌سختی می‌گذرد. ۶.۲ - مرحله دومزندگی در روستاها و شهرهای کوچک است که ارتباطات نیز گسترش پیدا می‌کند؛ قوانین به‌وجود می‌آید و حکومت شکل اولیه خود را پیدا می‌کند. ۶.۳ - مرحله سوممرحله سوم؛ که از آن به مرحله ملی‌گرایی یاد کرده است، کشورها ایجاد می‌شود و حکومت شکل بسیار پیچیده‌ای پیدا می‌کند و حاکم نمی‌تواند اداره حکومت را به‌تنهایی در دست داشته باشد. کار سنگین حکومت‌داری نیازمند مبالغ زیادی پول است و خزانه نیز دقیقا با این هدف ایجاد می‌شود و وظیفه افزایش درآمد‌ها از طریق انواع مختلف مالیات‌هاست و وظیقه ثروتمندان و افراد متمول آن است که از پرداخت مالیات سرباز نزنند؛ چراکه هرچه در خزانه حکومتی جمع‌آوری شده برای عامه مردم هزینه می‌شود. ۶.۴ - مرحله چهارمبینالمللیگرایی است که روابط بین کشورها برقرار می‌شود و جمعیت نیز به حد بسیار بالایی می‌رسد. در این مرحله نیز حاکم باید خزانه را همیشه پر نگه دارد؛ زیرا همیشه تفاوت بین کشورها باعث جنگ و لشکرکشی شده و مسلما جنگ بدون ثروت و خزانه و بدون مالیات امکان‌پذیر نخواهد شد. [۲۵]
هادی غفاری و اصغر ابوالحسنی، اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول، ص۲۲۸.
۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «شاه ولی الله دهلوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۷/۴. رده‌های این صفحه : شاه ولی‌الله دهلوی | شخصیت های دیوبندیه | علمای اهل سنت | فقهای قرن 12 (قمری) | متکلمان قرن 12 (قمری) | محدثان قرن 12 (قمری) | مفسران قرن 12 (قمری)
|